O „poprzedniczce” polskiej Konstytucji z 1791 roku.
Podczas 232. rocznicy obchodów Święta Narodowego ku czci Konstytucji 3 Maja w Polsce, warto przypomnieć postać, która w historii Europy jako pierwsza stworzyła zbiór praw i obowiązków obywateli wobec własnego kraju – mowa o naszym sąsiedzie. Chodzi tu o tzw. „Konstytucję Filipa Orlika“.
Była to pierwsza próba uporządkowania praw i obowiązków obywateli wobec ojczyzny w Europie. Sporządzona w 1711 roku, nazywana „Konstytucją Benderską“, uznawana jest przez część historyków za pierwszą konstytucję Ukrainy. Niestety, nie została ona oficjalnie przyjęta ani zatwierdzona przez żaden organ wyższy, dlatego nigdy nie weszła w życie.
Stworzenie tej konstytucji było wynikiem porozumienia zawartego w 1708 roku między hetmanem Iwanem Mazepą, Rzeczpospolitą i Szwecją, mającego na celu uniezależnienie się od zwierzchnictwa moskiewskiego. Po klęsce szwedzkiej w bitwie pod Połtawą, Mazepa – przywódca Kozaków – musiał wraz z wojskiem zaporoskim ewakuować się na terytorium Imperium Osmańskiego, gdzie wkrótce zmarł. W Benderach Kozacy wybrali nowego hetmana (1710), którym został dotychczasowy pisarz wojsk zaporoskich – Filip Orlik.
Między nowym hetmanem Orlikiem a starszyzną i wojskiem doszło do porozumienia, którego efektem był dokument wydany po łacinie i ukraińsku pt. Pacta et constitutiones legum libertatumque exercitus zaporoviensis („Pakty i konstytucje praw i wolności wojska zaporoskiego”). Ten dokument przeszedł do historii jako Konstytucja Filipa Orlika lub Konstytucja Benderska. Był on inspirowany artykułami henrykowskimi – aktami prawnymi wydanymi przez Henryka Walezego w 1573 roku. Część historyków (zwłaszcza ukraińskich) uważa ten spis praw i obowiązków za pierwszą konstytucję w Europie, która pojawiła się na wiele lat przed opublikowaniem koncepcji Rousseau i Monteskiusza.
Dokument mówił o prawie ludności ruskiej do samostanowienia, o uniezależnieniu prawosławnej metropolii kijowskiej od Patriarchatu Moskiewskiego i przywróceniu zwierzchnictwa patriarchatu Konstantynopola. Był wyrazem sprzeciwu Ukraińców wobec dyktatu Moskwy. Określał także granice przyszłego państwa ze stolicą w Kijowie, których gwarantem miał być król szwedzki. Dodatkowo, bezpieczeństwo Kozaczyzny miało być wzmocnione sojuszem z Tatarami. Dalsze części dokumentu dotyczyły ustroju, w tym zakresu władzy Hetmana, Rady Generalnej i Starszyzny Generalnej oraz Sądu Generalnego. Określone zostały również prawa i wolności obywateli, podział administracyjny (na pułki i sotnie) oraz podstawowe kwestie dotyczące podatków. Niestety, normy ustalone w dokumencie nie zostały zrealizowane w praktyce ze względu na okoliczności międzynarodowe. Kijów wraz z lewobrzeżną Ukrainą pozostawał pod kontrolą cara.
Tekst konstytucji Orlika rozpoczyna się swoistą preambułą (z odwołaniem do Boga i krótkim wykładem historii narodu ruskiego od czasów Chazarskich), po której następuje szesnaście punktów stanowiących treść właściwą ugody.
Ta pierwsza (choć jeszcze niepełna) konstytucja, będąca dowodem walki o niezależność od imperium rosyjskiego, jego carów i władców, oraz wyrazem woli życia w suwerennym kraju, bez obcej dominacji, pozwala lepiej zrozumieć współczesne dążenia wolnościowe pokoleń Ukraińców. Te aspiracje, które po śmierci Filipa Orlika i 311 latach od ukazania się tej „Konstytucji“, zostały przejęte przez pokolenia Ukraińców, uznających go za swojego „narodowego bohatera“.
Maria Legiec
